circulair bouwen
De mist trekt op… er is een vooruitstrevende visie met oog op de toekomst.

Circulair bouwen

In de week van de circulaire economie in 2018, op 16 januari, heeft Ooms architecten het manifest van de BNA (Brancheorganisatie Nederlandse Architectenbureaus), “wij gaan circulair” ondertekend. Dit sluit aan bij het Rijksbrede programma Circulaire Economie ‘Nederland circulair in 2050‘ . Het programma geeft aan hoe beter met grondstoffen, producten en diensten kan worden omgegaan om deze doelstelling te halen.

Circulair bouwen gaat om duurzaam verbruik van grondstoffen in de bouw. Circulair bouwen is ‘het ontwikkelen, gebruiken en hergebruiken van gebouwen, gebieden en infrastructuur, zonder natuurlijke hulpbronnen onnodig uit te putten, de leefomgeving te vervuilen en ecosystemen aan te tasten door gebruik te maken van zoveel mogelijk hernieuwbare grondstoffen’ zegt het lexicon (Platform CB’23, 2020). Voor hernieuwbaar te lezen hergebruikte, hernieuwbare en zo min mogelijk (nieuwe) grondstoffen. Omdat ze opraken. Een duurzame manier van bouwen als onderdeel van de circulaire economie.

2030: circulair ontwerpen en bouwen is de norm

Tempo maken met circulair bouwen! Noodzakelijk, ook voor architecten. Architecten hebben grote invloed op de keuzes van bouwmethodiek, materiaalgebruik en producten. En daarmee op de milieu impact. De bouw verbruikt 40% van de grondstoffen. Wij onderschrijven de noodzaak om het verbruik te halveren in 2030. Er zijn een aantal strategieën om de impact terug te dringen. De impact van nu en die van later.

? Voor nu

Is de hoeveelheid embedded carbon van belang, de CO2 footprint

Het gaat om materiaalkeuze. Materialen waar het kan materialen hergebruiken. Zo konden we bij een verbouwing al het gedemonteerde gevelmetselwerk hergebruiken. Dit was even duur als nieuw metselwerk bestellen. Zuinig zijn op onze bestaande gebouwen voorraad door herbestemming goed te overwegen.
Als er geen materialen voor hergebruik beschikbaar zijn is de voorkeur hernieuwbare of biobased grondstoffen te gebruiken, zoals hout, stro en vlas.

Soms zijn ook hernieuwbare grondstoffen niet beschikbaar of toepasbaar. Dan kiezen we zoveel mogelijk voor duurzaam geproduceerde grondstoffen, bijvoorbeeld met een cradle to cradle certificaat. In de C2C gedachte kan de natuur materialen verwerken als wij ze niet meer gebruiken oftewel afval is voedsel: Build a house like a tree…

En we kiezen voor materialen, die goed zijn te recyclen. Staal kan zonder kwaliteitsverlies voor 100% worden hergebruikt na demontage. Al 30% van het staal in de wereld wordt uit schroot geproduceerd en meer dan 80% van het balkstaal. Het kost wel veel energie om staal te produceren en het geeft veel luchtvervuiling. Productie met aardgas, of nog beter, waterstof is veel schoner dan productie met kolen. Tata Steel denkt dit groene staal vanaf 2035 in Nederland te kunnen produceren.

Beton draagt voor ongeveer 7 procent bij aan de uitstoot van CO2. Er zijn ontwikkelingen in het verlagen van de uitstoot. Door het bindmiddel Portlandcement te vervangen door klinker reducerende cementen en door geopolymeren.

De gekozen materialen kunnen we kopen of leasen met terugneemgarantie. Ook wel PAAS, Product As A Service genoemd. De leverancier garandeert een prestatie tegen een afgesproken prijs. Dit stimuleert fabrikanten producten te maken, die energiezuinig zijn, demontabel en robuust zijn, weinig onderhoud vragen en een lange levensduur hebben. Bijkomend voordeel voor de producent is, dat hij eigenaar blijft van de gebruikte grondstoffen.

Afbeelding: 7 woningen Woudenberg (2023) met ‘slimme’ gevel

Het gaat ook om slim ontwerpen. In een ontwerp voor energieleverende woningbouw hadden we voor de gevel een Rc waarde van 8 geformuleerd. In traditionele uitvoering, met een steenachtige gevel met spouwisolatie, leverde dit een gemiddelde dikte op van 55 cm. Met een dragend binnenspouwblad van houtskeletbouw, gevuld met isolatie en bekleed met steenstrips kwamen we op een dikte van 33 cm. Dat scheelde 8% in geveloppervlakte. Met deze bouwmethodiek waren er ook minder steunpunten nodig in de parkeergarage. En de binnenspouwbladen konden we prefabriceren. Minder embedded carbon, minder afval, minder faalkosten, kortere bouwtijd. ‘Slim’ ontwerpen dus.

Met bestaande materialen (hergebruik)

Afbeelding: ontwerp sportkantine Amersfoort (2022)
Een gebouw met een draagconstructie van hergebruikt hout. Zo willen we dat onze gebouwen eruit gaan zien!

? Voor later
Is het adaptieve vermogen van belang

Wat als het gebouw in de toekomst een functie aanpassing of wijziging ondergaat? Zijn de wanden en gevel dan eenvoudig aanpasbaar en niet te vergeten, de installaties? Instorten in de betonvloer is nog steeds een dagelijkse bezigheid in de bouw in Nederland. Pas dat later maar eens aan.

Afbeelding: ontwerp wonen voor ouderen met dementie (2024) met flexibele indeling

In ons ontwerp voor een zorggebouw, zijn de 1 en 2 persoonskamers in elkaar veranderbaar. Door een deels holle vloer met een zachte plek voor de toekomstige schacht. En door de gevelindeling voor te bereiden op beide indelingen.

Het toekomstscenario

Sommige vragen van vandaag leken gisteren irrelevant. Een kerk als kantoor of als woning. We denken graag na over het toekomstscenario van het gebouw.

We kiezen in overleg met de opdrachtgever de meest waarschijnlijke op basis van onderbouwde verwachtingen. Van de samenstelling van huishoudens bijvoorbeeld. Volgens prognose van het CBS [1] zullen er in 2070 9,8 miljoen huishoudens zijn, waarvan 4,2 miljoen één persoonshuishoudens. Stem daar de adaptieve maatregelen eens op af!

Het ontwerpraster

Voor een uitvoerend bouwbedrijf hebben we in een interne whitepaper een de- en remontabel gebouw geanalyseerd. We ontdekten, voor wat voor uitdagingen we staan met het in de praktijk brengen van circulair bouwen. Bijvoorbeeld als de binnenwanden en verlaagde plafonds niet op een ontwerpraster staan zijn deze elementen meteen veel minder geschikt voor hoogwaardig hergebruik!

? Grondstoffendepot

Door het gebouw te benaderen vanuit toekomstig hergebruik van grondstoffen, producten en bouwmaterialen worden gebouwen een grondstoffen depot. En een sloopbedrijf een demontage bedrijf. Het gebruik van digitale hulpmiddelen om de grondstoffen te registreren zoals BIM en een materialenpaspoort helpt daarbij. En door ze te verhandelen op digitale marktplaatsen is hoogwaardig hergebruik mogelijk. Om hoogwaardig hergebruik te faciliteren zijn regionale grondstoffenbanken nodig. Utrecht maakt er werk van. Voor Amersfoort hebben we het opgenomen in het plan van aanpak De Wieken-Vinkenhoef circulair!

Afbeelding: wonen met zorg Almere (2012)
In 2012 bedachten we al een zorgcomplex in hout, met groene gevels en daken, met zonnepanelen en met flexibele plattegronden.

Column in verkorte vorm gepubliceerd in Gevelbouw nr 5-2024 met dank aan VMRG

Wat is duurzaamheid?

Duurzame ontwikkeling is ‘een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekomstige generaties, zowel hier als in andere delen van de wereld, in gevaar te brengen’ formuleerde de VN-commissie Brundtland. Al in 1987.

Wat is een circulaire economie?

Een circulaire economie waarborgt duurzame ontwikkeling op het gebied van grondstoffen. Afval wordt nieuwe grondstof. Het is een economisch systeem van gesloten kringlopen waarin grondstoffen, onderdelen en producten hun waarde zo min mogelijk verliezen, hernieuwbare energiebronnen worden gebruikt en systeemdenken centraal staat (het groene brein).

Waarom circulair bouwen?

In 2021 schetst het PBL de stand van zaken op het gebied van grondstoffen. ”Alhoewel de efficiëntie in het gebruik van grondstoffen is toegenomen, is het totale grondstoffengebruik sinds 2010 nauwelijks veranderd. Voor de Nederlandse consumptie is in de productieketens wereldwijd steeds meer land nodig. Zes van de zeven nationale doelen voor afval worden naar verwachting niet gehaald. En de leveringsrisico’s voor de Nederlandse economie zijn toegenomen, in het bijzonder voor kritieke metalen.”

Het begrip Earth Overshoot Day maakt het inzichtelijk. Dit is “de dag van een bepaald jaar wanneer – vanaf 1 januari geteld – de mensheid wereldwijd net zoveel van de Aardse grondstoffen, voedingswaren, en dergelijke heeft opgebruikt als wat de Aarde in één jaar tijd terug kan opbrengen en de geproduceerde afvalstoffen kan verwerken” (bron Wikipedia). Volgens deze rekenmethode is deze dag in vijftig jaar vervroegd van eind december naar 1 augustus (2024). Als de hele wereld zou leven als wij in Nederland, hebben we 3,5 Aardes nodig.

De gevolgen voor de biodiversiteit zijn bijvoorbeeld op het eiland Borneo te zien. Hoog tijd om aan te slag te gaan.